Eten is een wezenlijk onderdeel van ons leven en bepaald in hoge mate ons lichamelijke en geestelijke welzijn. Ons voedsel bestaat voornamelijk uit vezels, bouw- en brandstoffen zoals eiwitten, vetten, suikers en sporenelementen. Om deze voedingsstoffen uit de voeding in het lichaam op te kunnen nemen, moet het voedsel (spijs) in steeds kleinere stukjes geknipt worden. Dit heet ‘spijsvertering’.

Wat het lichaam niet kan gebruiken verdwijnt, samen met afvalstoffen, weer uit je lichaam. Daar heeft het allerlei mogelijkheden voor. Zoals het afbijten van stukken voedsel met je tanden, kauwen met je kiezen, toevoegen van lichaamssappen (zoals speeksel en maagzuur), hormonen, peristaltische (‘kneed’)bewegingen van je darmen om het voedsel te kneden en voort te duwen richting de uitgang.

Er zijn vele factoren die de spijsvertering kunnen stimuleren. Etenstijd en het ruiken/zien van (lekker) voedsel zijn 2 bekende voorbeelden. Minder bekende voorbeelden zijn de specifieke inwerking van de zwaartekracht (onder invloed van een staande of zittende houding) op de darmbewegingen, een goed functionerend urinewegenstelsel, spierbewegingen van de romp en benen, ontspanning en samenzijn met andere mensen.

Spijsvertering snel ontregeld bij dwarslaesie

Bovenbeschreven processen kunnen snel ontregeld raken bij mensen met een dwarslaesie. Hoe herken je of dit bij jou het geval is?

Symptomen van een verstoorde spijsvertering:

• Verandering van eetlust
• Anders (doorgaans ongezonder) eten
• Vaak ‘trek’/hongergevoel
• Wisselend ontlastingspatroon (meer dan 3 keer per dag of minder dan 3 maal per week, geregeld diarree en/of verstopping of een afwisseling van beide)
• Abnormale vorm van de ontlasting (zacht of waterig, of zeer hard)
• Maagzuur
• Winderigheid, opgezette buik
• Steken, pijn in buik na het eten
• Slijm bij de ontlasting
• Kleur- en/of geurverandering
• Overmatig boeren en/of geeuwen
• Tongbeslag en slechte adem

Mogelijke gevolgen van een verstoorde spijsvertering:

• Verstoorde darmflora, zuurgraad (pH) en zuurstofniveau van het spijsverteringskanaal
• Overgewicht
• Verhoogde bloedsuiker, insulineresistentie
• Onvolledige vertering van voedsel
• Tekort aan voedingsstoffen, vitaminen en mineralen
• Leaky gut (poreuze darmwand)
• Verminderde functie alvleesklier
• Verminderde functie lever
• Chronische ontstekingen
• Stijfheid bij het opstaan
• Hoofdpijn
• Slecht genezende wonden
• Vocht vasthouden
• Eczeem, droge huid, jeuk
• (Voedsel)allergieën
• Moeheid en depressie
• Gebrek aan motivatie

Als het gaat om je algehele vitaliteit en welzijn, is het gezond houden van je spijsvertering net zo belangrijk als het onderhouden van de rest van je lichaam. Ongeveer 80% van je immuunsysteem bevindt zich in het spijsverteringskanaal. Daarom zijn gezonde darmen zo essentieel voor je algehele gezondheid. Als je spijsvertering niet goed genoeg werkt, voel je je niet alleen minder lekker en neem je voedingsstoffen veel minder goed op, ook je weerstand lijdt eronder.

Mensen met een dwarslaesie zijn op allerlei manieren gevoelig voor stress.

De invloed van stress

In de verschillende leerboeken over dwarslaesie is veel informatie te vinden over de verstoorde neurologische aansturing van het spijsverteringsstelsel. Mensen met een dwarslaesie hebben eerder en vaker last van spijsverteringsproblemen. Ze hebben vaak 1 à 2 keer stoelgang per week. De ernst van deze verstoring is, logischerwijs, gerelateerd aan de mate en de hoogte van de neurologische uitval.

Veel minder bekend is de invloed van stress op je spijsvertering. Bij mensen met een dwarslaesie hoeft maar een geringe stress op te treden, of de spijsvertering raakt van slag. Aangezien mensen met een dwarslaesie op allerlei manieren gevoelig zijn voor stress, is het goed hierover nog iets meer te vertellen.

Als stress te lang aanhoudt, raken zowel je spijsvertering als de ondersteunende organen zoals de lever en de alvleesklier overbelast.

Wat is spijsverteringsstress?

Stress is, kort gezegd, eigenlijk álles dat het lichaam belast.

Spijsverteringsstress komt in verschillende vormen voor:

• Emotionele of fysieke stress
• Overmatig zitten, dwarslaesie
• Te weinig beweging
• Slechte eetgewoonten
• Over-consumptie van bewerkte voeding
• Eetpatroon rijk aan vlees, zuivel
• Overmatige alcoholconsumptie
• Te weinig consumptie van vezels (groenten, fruit, zaden, pitten)
• Medicatie

Als de stress te lang aanhoudt, raken zowel je spijsvertering als de ondersteunende organen zoals de lever en de alvleesklier overbelast. Dit leidt op termijn tot tal van chronische aandoeningen.

Wat gebeurt er in je lichaam bij stress?

Ons autonome zenuwstelsel (AZS), de naam zegt het eigenlijk al, het werkt op zichzelf staand. Dit wil zeggen dat we er niet direct invloed op hebben. Het zorgt voor allerlei functies zoals ademhaling, hartslag, bloedcirculatie, spijsvertering, immuunsysteem, spieren.

Ons zenuwstelsel heeft 2 standen:

• Sympathisch (alertheid, actie, arbeid)
• Parasympathisch (rust, ontspanning, herstel)

Beide standen zijn nuttig, maar ze moeten wel in evenwicht zijn. Bij stress, zowel kortdurende heftige als langdurige minder-heftige stress, zijn er een aantal basismechanismen te onderscheiden. Dit is makkelijk uit te leggen aan de hand van het voorbeeld van ‘de sabeltandtijger’.

Dit, inmiddels uitgestorven, mythische dier is een soort tijger met gigantische slagtanden. Deze kon je beter niet tegenkomen als je leven je lief was. Onze voorouders konden in zo’n geval niets anders doen dan zich verdedigen, vluchten of verstoppen.

Op zo’n moment heb je heel veel energie en zuurstof nodig om je spieren en hersenen optimaal te laten werken. Je hele lichaam is in opperste staat van alertheid. Het zet zich schrap om de situatie te overleven. Ofwel: je sympathische zenuwstelsel wordt overactief, en de andere lichaamsfuncties worden op een lager pitje gezet. Dit zijn de lichaamsfuncties die samenhangen met ontspanning en spijsvertering (aangestuurd door het parasympathische zenuwstelsel). Het is namelijk evolutionair niet gunstig gebleken om rustig je behoeften te gaan doen, terwijl er net een sabeltandtijger op je afrent (-;

Reactie van je lichaam bij stress:

• Je ademhaling wordt dieper
• Je lichaam heeft behoefte aan meer zuurstof
• Je hartslag en bloeddruk verhogen
• Je spieren spannen zich aan
• Je immuunsysteem wordt onderdrukt/ondermijnd
• Je spijsvertering wordt vertraagd

‘Total breathing concept’

Een bijkomend probleem is dat met een ‘vastzittende buik’ vrij ademhalen niet goed meer gaat. En dat terwijl er juist dán een behoefte is aan extra zuurstof. Dit kan dan alleen nog door oppervlakkig en hoog te gaan ademen. Moeder natuur heeft een hiervoor truc ontwikkeld door in de bovenste longvelden een supersnelle uitwisseling van zuurstof en koolzuurdioxide mogelijk te maken.

Dit is in basis wat er in je lichaam gebeurt bij stress. Dit wordt nog eens versterkt doordat bij een lage koolzuurdioxidespiegel in het bloed, de darmen (en urinewegen) nog verder op slot gaan. Voor het lichaam is een dalende koolzuurdioxide spiegel in het bloed namelijk een signaal dat er gevaar dreigt. Dus de darmen en blaas moeten “op slot”.

Deze intensieve wisselwerking tussen luchtwegen, spijsverteringsstelsel, urinewegen, houding en bewegingsapparaat heet het ‘Total Breathing Concept’. Meer informatie, ook hoe dit bij topsporters en musici werkt, kun je vinden op een uitgebreide driedelige instructiefilm op YouTube.

Je spijsvertering verbeteren met beter ademen

Spijsverterings- en darmklachten worden door medici vaak geduid als ‘spastische darm syndroom’ of ‘geïrriteerd darm syndroom’. Dit klachtenbeeld komt zowel op de kinderleeftijd als bij volwassenen voor. De meeste artsen schrijven bij deze klachtenbeelden een scala aan medicijnen voor. Het succes hiervan blijkt helaas vaak erg beperkt. Het is dus bijzonder de moeite waard om deze ontregeling op een andere manier te beïnvloeden. Hoe pak je dat aan, wat kun je doen?

• Verlagen van je ademhalingsfrequentie
• Zelf-darmmassage toepassen

Verlagen van je ademhalingsfrequentie

Wat is een goed ademhalingstempo? Gemiddeld tussen de 8 en 15 ademhalingen per minuut. Zit je daarboven? Dan ben je in feite aan het hyperventileren. Het lichaam krijgt daarmee steeds het signaal dat het schijnbaar onveilig is. Als je ondertussen relatief rustig in je rolstoel zit, in plaats van ‘vechten-vluchten’, dan raakt de pH-waarde, de zuur-base samenstelling in het hele lichaam totaal ontregeld. En dus ook je spijsvertering!

Met een ‘vastzittende buik’ wordt vrij ademhalen moeilijker, terwijl er juist dán een behoefte is aan extra zuurstof.

Door na een uitademing 10 (langzame) tellen te wachten voordat je de volgende inademing doet, wordt het ademhalingstempo direct verlaagd met alle gunstige gevolgen van dien. Door dit 10 x in een serie ademhalingen achter elkaar te doen 1-2 x per dag, bijvoorbeeld voordat je je buik gaat masseren, krijg je hier structuur in. In combinatie met juiste voeding, schept je de basisvoorwaarden voor een goede spijsvertering.

Zelf-darmmassage

Je kunt aan je buik voelen hoe vol en/of gespannen de darmen aanvoelen. Dit kun je doen door in liggende houding je handen op je buik te leggen. Afhankelijk van de hoogte van je dwarslaesie gaat de buik op en neer terwijl je ademhaalt.  In rust en een ontspannen situatie moet deze beweging voelbaar zijn tot onder je navel, en komt je buik omhoog bij het inademen.

De longen vullen zich dan namelijk met lucht en ontplooien zich richting de buik. De buikinhoud wordt weggeduwd richting de bekkenbodem en kan dus alleen nog maar uitbollen naar boven. Heel vaak is echter te zien dat mensen bij inademing hun buik juist intrekken. Dit noemen we een ‘tegengestelde ademhaling’. Als je dit bij jezelf merkt  is er werk aan de winkel.

Zo’n ademhalingspatroon is meestal niet meteen te doorbreken. Het kan helpen om bij een (rustige) inademing te proberen de handen, die ontspannen op de buik liggen, naar boven te ‘duwen’. Bij het uitademen bewegen je handen dan weer ontspannen mee omlaag. Je kunt de buik helpen ontspannen om dan kleine rondjes met je vingertoppen te draaien als een soort darmmassage. De darmen bevatten namelijk 3 lagen spieren. En net als bij een stijve nek of rug, kan het heel ontspannend zijn om deze spieren zelf te masseren.

Het kan in het begin wat pijnlijk zijn. Schrik daar niet van, want dat is niet erg. En let erop dat je je adem daardoor nu juist niet weer vastzet. Adem naar de pijn toe. Je zult merken dat de pijn langzaam minder wordt.

Zo kunt u in 5-10 min tijd langzaam de hele buik masseren. Bijvoorbeeld bij het wakker worden of voor het slapen gaan (een voorbeeld-instructie vind je op de YouTube-film ‘Total Breathing Concept’). Door dit elke dag systematisch toe te passen, in combinatie van het ‘verlangzamen’ van je ademhaling en het aanpassen van je voeding, zul je je al na een paar weken prettiger gaat voelen.

Zitten, zetmeel en darmproblemen

Veel mensen met een rolstoel gebonden bestaan hebben last van candida (schimmels) in de darm, en veruit de meeste rolstoelers hebben zo’n beetje permanent last van obstipatie, darmontstekingen, darmkrampen en/ of een spastische darm. In die gevallen is het advies: minder zetmeel en meer vezels eten. Dit houdt in dat je aardappelen, rijst, pasta en brood zo veel mogelijk vermijdt. Wist je dat graan gemiddeld 65 gram glucose (suiker) per ons bevat en 3 tot 7 gram vezel, terwijl 1 ons groenten evenveel vezels en slechts 1 gram glucose (suiker) bevat? Daarbij bevatten plantenvezels essentiële voedingstoffen en bevorderen ze je darmflora. Hierdoor zijn ze beter voor je dan de vezels van granen.

Aan te raden voeding

De SSD-voedingsmethode is een bewezen methode om (onder meer) spijsverteringsproblemen snel en doeltreffend aan te pakken. Je kunt beginnen met het doorvoeren van een aantal eenvoudige, proactieve veranderingen in je dieet, waar niet alleen je spijsvertering van profiteert, maar ook je algehele gezondheid.

Eet (overwegend) plantaardig

Vezelrijke voeding is essentieel voor een goede spijsvertering en voor een goede darmwerking. Het is goed voor je hart en vaten, voor de regulering van je bloedsuikerspiegel en zorgt voor een gezonde darmflora. Vezels verminderen ook het cholesterolgehalte in het bloed, voorkomen obstipatie en diverticulosis (een afwijking in de dikke darm). Daarbij geven ze een lang gevoel van verzadiging. Dit helpt om af te vallen of op gewicht te blijven. Vezels zitten vooral in plantaardige voeding. Zorg er dus voor dat je een grote verscheidenheid aan groenten, peulvruchten en (niet te zoet) fruit eet – tussen de middag een soepje van gepureerde groenten maakt het heel eenvoudig om meer groente te eten! Ook havermout(pap), quinoa, amarant, boekweit, zaden en pitten zijn een enorme bron van vezels.

Tussen de middag een soepje van gepureerde groenten maakt het heel eenvoudig om meer groente te eten.

Eet voldoende eiwitten

Eet voldoende eiwitten, in het bijzonder plantaardige eiwitten want dierlijke eiwitten bevatten nul vezels. Bovendien worden plantaardige eiwitten veel beter en sneller door je lichaam verteerd dan dierlijke eiwitten. Als je lichaam voeding al langzamer verteert door het gebrek aan fysieke activiteit (rolstoel gebonden bestaan), dan is het dus zaak om juist voedsel te eten dat níet bijdraagt aan een onnodige belasting van je darmen. Kies bij voorkeur voor hoogwaardige eiwitten zoals quinoa, amarant of boekweit. Ook bonen en linzen, soja, tempé, walnoten, amandelen, zeegroenten, chlorella en edelgistvlokken zijn een uitstekende bron van eiwitten.

Maak groene smoothies onderdeel van je dagelijkse eetpatroon

Door simpelweg één of twee groene smoothies aan je dagelijkse eetpatroon toe te voegen, verbeter je vrijwel direct je totale gezondheid. Ze zijn een geweldige, makkelijke manier om de zo noodzakelijke vezels binnen te krijgen, constipatie op te lossen en een regelmatige stoelgang te krijgen en de zuur-base balans van je lichaam te verbeteren.

Kies in plaats van brood voor havermoutpap als ontbijt

Havermoutpap is, net als een groene smoothie, een ideale manier om je dag mee te starten. Dit komt omdat havermout zeer veel water oplosbare vezels en stoffen bevat die je darmperistaltiek en darmflora verbeteren. Bovendien zorgen ze voor lagere bloedsuiker- en insulinewaarden en zijn ze gezond voor hart- en bloedvaten. Een gezonde havermoutpap maak je door havermoutvlokken in plantaardige melk (havermelk, amandelmelk of sojamelk) te koken. Voeg er wat blauwe bessen/bramen (zorg dat je ze altijd in de diepvries hebt), kokosflakes en zaden (lijnzaad, hennepzaad) aan toe. Klaar is je perfecte ontbijt!

Drink voldoende water

Water is een ongelooflijk ‘medicijn’, zo ook voor je spijsvertering. Je lichaam verbruikt namelijk veel vocht bij het verteren van vezels. Als je voldoende water drinkt, kunnen je maag en darmen ook beter functioneren. Je afvalstoffen zullen bovendien makkelijker je lichaam verlaten via de urine en ontlasting. Naast water kun je het beste groene en witte thee drinken. Groene thee heeft een gunstige invloed op de darmflora. De gemiddelde richtlijn voor het drinken wat water is voor ene man 3,7 liter per dag en voor een vrouw 2,7 liter per dag.

Als je voldoende water drinkt, kunnen je maag en darmen beter functioneren. Je afvalstoffen zullen bovendien makkelijker je lichaam verlaten.

Oefen je in goed kauwen

Als je goed kauwt, en rustig en met aandacht eet, kunnen de enzymen in je speeksel alvast een deel van de spijsvertering op zich nemen wat spijsverteringsproblemen voorkomt. Door lang te kauwen is je eten namelijk al voor het grootste deel verteerd als het in je maag terechtkomt, en worden op die manier je darmen ontlast. Probeer net zolang te kauwen tot je eten vloeibaar is geworden. Dat is ongeveer 40-45 keer op iedere hap. Je zult merken dat je veel meer smaak waarneemt, en daarnaast ga je merken dat je vanzelf minder gaat eten én afvalt (!) omdat je door het goed te kauwen sneller een verzadigd gevoel krijgt.

Probeer net zolang te kauwen tot je eten vloeibaar is geworden.

Af te raden voeding

Voeding die je beter kunt vermijden of drastisch moet beperken zijn:

• Junkfood (chips, friet, hamburgers, kaassoufflés, kroketten, roomijs, kant-en-klare pizza’s en andere vet- en suikerrijke producten)
• Geraffineerde suikers (tafelsuiker, suikervervangers, siropen e.a.)
• Fruitsap, fruitsmoothies, fruitjuices
• Vlees, zuivel
• Gist-en gisthoudende voedingsmiddelen (ook champignons)
• Tarweproducten (brood, pasta, koekjes, vleesvervangers op basis van tarwe/spelt etc.)
• Alcohol

Waarom geen tarweproducten?

Hoewel er bij spijsverteringsproblemen vaak wordt geadviseerd om (in plaats van wit brood) volkoren graanproducten te eten, moet daar een kanttekening bij worden gemaakt. De vezels van tarwe belasten je darmen. Ook spelt blijft een tarwe variant en de gluten kunnen zorgen voor toegenomen darmpermeabiliteit (poreuze darmwand / leaky gut) en ontsteking van de darmen. Of het tarweproduct ‘wit’ of ‘bruin’ is, volkoren is of niet-volkoren maakt ook geen verschil. Hierdoor hebben veel mensen steken in hun darmen na het eten van tarweproducten. Terwijl de vezels van groenten mild werken en juist voeding zijn voor je darmflora. Wist je trouwens dat steeds meer wetenschappelijk onderzoek aantoont dat gluten intolerantie bij de meeste mensen meestal een tarwe intolerantie blijkt te zijn?

Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat gluten intolerantie bij de meeste mensen meestal een tarwe intolerantie blijkt te zijn.

Probiotica?

Bij dwarslaesie is het verstandig om probiotica te nemen. Maar kies dan niet voor de yoghurtdrankjes die je ziet op de reclames. In onze darmen leven 700-1000 verschillende bacterie-stammen, waarvan een groot deel tot zo’n 10 families behoort. De meeste bacterie-yoghurtjes die je in reclames voorbij ziet komen, bevatten slechts één stam. Je begrijpt dat dit weinig zal doen voor je gezondheid. Daarbij zit er vaak enorm veel suiker in dit soort producten – nu net één van de dingen die je darmflora juist zo ongelooflijk ondermijnt! Als je probiotica wilt nemen, kies dan voor echte probiotica (met veel meer bacterie-stammen en geen suiker). 

Triphala

Recent verscheen een veelbelovend onderzoek in het wetenschappelijke tijdschrift Nature over het kruidensupplement Triphala. Het blijkt dat het regelmatig nemen van probiotica met dit supplement een symbiotisch effect heeft op de goede bacteriën in de darmen, die probiotica alleen niet hebben. Triphala versterkt dus de werking van probiotica. Het kan daarom goed zijn deze supplementen te combineren.

Referenties

• Han TR, Kim JH, Kwon BS. “Chronic gastrointestinal problems and bowel dysfunction in patients with spinal cord injury”. Spinal Cord. 1998 Jul;36(7):485-90
• De Looze D, Van Laere M, De Muynck M, Beke R, Elewaut A. “Constipation and other chronic gastrointestinal problems in spinal cord injury patients”. Spinal Cord. 1998 Jan;36(1):63-6
• Krogh K, Nielsen J, Djurhuus JC, Mosdal C, Sabroe S, Laurberg S. “Colorectal function in patients with spinal cord lesions”. Dis Colon Rectum. 1997 Oct;40(10):1233-9
• Glickman S, Kamm M A. “Bowel dysfunction in spinal-cord-injury patients”. Lancet. 1996;347(9016):1651–1653
• Nebahat Sezer, Selami Akkuş, and Fatma Gülçin Uğurlu. “Chronic complications of spinal cord injury”. World J Orthop. 2015 Jan 18; 6(1): 24–33
• Levi R, Hultling C, Nash M S, Seiger A. “The Stockholm spinal cord injury study: 1. Medical problems in a regional SCI population”. Paraplegia. 1995;33(6):308–315
• Esteve E, Ricart W, Fernández-Real JM. “Gut microbiota interactions with obesity, insulin resistance and type 2 diabetes: did gut microbiote co-evolve with insulin resistance?” Curr Opin Clin Nutr Metab Care. 2011 Sep;14(5):483-90. doi: 10.1097/MCO.0b013e328348c06d
• Shen J, Obin MS, Zhao L. “The gut microbiota, obesity and insulin resistance”. Mol Aspects Med. 2013 Feb;34(1):39-58. doi: 10.1016/j.mam.2012.11.001. Epub 2012 Nov 16
• Cani PD, Delzenne NM. “Interplay between obesity and associated metabolic disorders: new insights into the gut microbiota”. Curr Opin Pharmacol. 2009 Dec;9(6):737-43. doi: 10.1016/j.coph.2009.06.016. Epub 2009 Jul 21.
• Mitsuro Chiba, Toru Abe, Hidehiko Tsuda, Takeshi Sugawara, Satoko Tsuda, Haruhiko Tozawa, Katsuhiko Fujiwara, Hideo Imai. “Lifestyle-related disease in Crohn’s disease: Relapse prevention by a semi-vegetarian diet”. World J Gastroenterol. May 28, 2010; 16(20): 2484-2495
• Drasar, B.S., Hill, M.J.: Human intestinal flora, In: Academic press, London, New York, San Francisco, p. 103 (1974)
• Evaldson, G., Heimdahl, K., Karger, L., Nord, C.E.: “The normal human anaerobic microflora”; J. Infect. Dis. Suppl. 35: 9 (1982)
• Kokkinos A, le Roux CW, Alexiadou K, Tentolouris N, Vincent RP, Kyriaki D, Perrea D, Ghatei MA, Bloom SR, Katsilambros N. “Eating slowly increases the postprandial response of the anorexigenic gut hormones, peptide YY and glucagon-like peptide-1”. J Clin Endocrinol Metab. 2010 Jan;95(1):333-7
• Glick-Bauer M, Yeh MC. “The health advantage of a vegan diet: exploring the gut microbiota connection”. Nutrients. 2014 Oct 31;6(11):4822-38. doi: 10.3390/nu6114822
• Ohkuma T, Hirakawa Y, Nakamura U, Kiyohara Y3, Kitazono T, Ninomiya T. “Association between eating rate and obesity: a systematic review and meta-analysis”. Int J Obes (Lond). 2015 Nov;39(11):1589-96
• Andrade AM, Greene GW, Melanson KJ. “Eating slowly led to decreases in energy intake within meals in healthy women”. J Am Diet Assoc. 2008 Jul;108(7):1186-91
• Karin de Punder and Leo Pruimboom. “The Dietary Intake of Wheat and other Cereal Grains and Their Role in Inflammation”. Nutrients. 2013 Mar; 5(3): 771–787
• Carroccio A1, Rini G2, Mansueto P2. Gastroenterology. “Non-celiac wheat sensitivity is a more appropriate label than non-celiac gluten sensitivity”. 2014 Jan;146(1):320-1. doi: 10.1053/j.gastro.2013.08.061. Epub 2013 Nov 22
• Kigerl KA, Mostacada K, Popovich PG. “Gut Microbiota Are Disease-Modifying Factors After Traumatic Spinal Cord Injury”.  Neurotherapeutics. 2018 Jan;15(1):60-67. doi: 10.1007/s13311-017-0583-2
• Wetenschappelijke website over probiotica: www.gutflora. org. Accessed: 11 febr. 2016
• Cani PD1, Delzenne NM. “The gut microbiome as therapeutic target”. Pharmacol Ther. 2011 May;130(2):202-12. doi: 10.1016/j.pharmthera.2011.01.012. Epub 2011 Feb 2
• Susan Westfall, Nikita Lomis, and Satya Prakash. “Longevity extension in Drosophila through gut-brain communication”. Sci Rep. 2018; 8: 8362. Published online 2018 May 30. doi:  10.1038/s41598-018-25382-z